ديوكسين‌ها گروهي از تركيبات شيميايي هستند كه جزو آلاينده‌هاي پايدار محيط زيست محسوب مي‌شوند. تاكنون حدود 419 نوع تركيب ديوكسيني شناسايي شده‌اند كه تنها 30 نوع آنها سميت قابل‌ توجهي دارند و TCDD از همه آنها سمي‌تر است.

دی اوکسینها شامل دوحلقه بنزن کلردار است که توسط دو پل اکسیژنی به هم پیوند شده دلیل نام دی اکسین همین پیوند است (دی = 2 و اکسو = اکسیژن)

ديوكسين‌ها عمدتا تركيياتي هستند كه در فرآيندهاي صنعتي توليد مي‌شوند‌ اما ممكن است در نتيجه فرآيندهاي طبيعي مانند فوران‌هاي آتشفشاني يا آتش‌سوزي جنگل‌ها به وجود آيند.

ديوكسين در نتيجه سوزاندن تركيبات شيميايي بر پايه ي كلرين در مجاورت هيدروكربن ها تشكيل مي شود، اصلي ترين منبع توليد ديوكسين را مي توان انواع زباله سوزها و يا بشكه هاي مخصوص سوزاندن مواد زايد در حياط برخي منازل دانست.

ديوكسين همچنين در كارخانه هاي كاغذ سازي كه در فرايند بيرنگ كردن از تركيب كلريني استفاده مي كنند و يا كارخانه هاي توليد پلاستيك پلي وينيل كلرايد PVC ويا كارخانه هاي توليد برخي مواد شيميايي كلره مثل برخي آفتكش ها وجود دارد.

اين در حالي است كه كارشناسان براين باورند كه ديوكسين ها از سمي ترين موادي هستند كه علم موفق به شناسايي آنها شده است و اثري كه ديوكسين ها بر روي سلامت عموم مردم دارد شايد قابل مقايسه با د.د.ت (DDT ) در دهه 60 باشد.

ديوكسينها و شبه ديوكسين ها كه يكي از تركيبات اين مواد هستند كه ممكن است به صورت طبيعي و از طريق آتشفشانها، آتش سوزي جنگل ها و نظاير آن ايجاد شوند ولي حدود 90 درصد تركيبات به وجود آمده در طبيعت نتيجه سموم دفع آفات، حشره كش ها، كلرين، كاغذ سازي، پلاستيك سازي، توليد پي وي سي، ظروف چيني، پالايشگاه هاي نفت و گاز و بالاخره كوره هاي زباله سوز اعم از زباله هاي شهري، بيمارستاني و آزمايشگاه هاي تحقيقاتي در اين آلودگي سهم به سزايي دارند.

تركيبات ياد شده پس از ورود به اتمسفر علاوه بر آلوده كردن جو، همراه با باران به زمين منتقل شده و سبب آلوده شدن خاك، آب، گياهان و محصولات زراعي مي شوند.

ديوكسينها از نظر خواص شيميايي نيمه فرار، آب گريز، چربي دوست،‌ مقاوم و بسيار سمي هستند به همين لحاظ به سادگي و به سرعت جذب منابع چربي و در آنها ذخيره مي شوند بنابراين چربي موجود در بدن حيوانات مختلف و چربي فرآورده هاي دام، طيور و آبزيان هدف نهايي و محل تجمع اين سموم است و عمدتا از اين طريق جوامع انساني آلوده شده و سلامت آنها در معرض خطر قرار مي گيرد.

ديوكسين چگونه منتقل مي شود

ميزان آلودگي دام، طيور و آبزيان و حتي زنبور عسل به ديوكسين به ميزان آلودگي منطقه زيست، نحوه نگهداري و پرورش اين موجودات وابسته است.

وجود اين سم در حومه شهرها، قطب هاي صنعتي، آبهايي كه اسكله و تاسيسات نفتي درآن قرار دارد و يا محل تردد، تخليه و بارگيري نفت كش ها موجب آلودگي آبهاي ورودي به فاضلاب هاي شهري، صنعتي و رودخانه ها، درياچه ها و استخرهاي پرورش ماهي مي شود بنابراين محصولات و فرآورده هاي دامي به دست آمده در اين شرايط همگي آلوده مي شوند.

امروزه مصرف خوراك دام، طيور و آبزيان منحصر به منطقه كشت محصولات كشاورزي و توليد آنها نيست به طوري كه در شرايط صنعتي ممكن است خوراك توليدي در يك نقطه آلوده شده و با انتقال به ساير نقاط حيوانات مناطق غيرآلوده را نيز در معرض خطر قرار دهد.

در شرايط حاد كه نشانه هاي بيماري در حيوان ظاهر مي شود، تشخيص آلودگي آسان است. به عنوان مثال رويت علايم مسموميت در پرندگان هشداري در آلودگي محيط، خوراك و غيره است كه در نتيجه بايد از مصرف فرآورده هاي توليد شده، اجتناب كرد.

عموما آلودگي به ديوكسين در حيوانات تدريجي است و سم به مرور زمان در چربي نسوج مختلف به صورت تجمعي انباشته مي شود به طوري كه به رغم حضور غلظت بالاي سم در چربي هاي بدن،علايمي از مسموميت مشاهده نمي شود.

اين در حالي است كه سم از طريق چربي هاي موجود در فرآورده هاي لبني و يا زرده تخم مرغ و طيور زنده به مرور دفع و وارد بدن مصرف كننده مي شود بنابراين چربي موجود در زرده تخم مرغ، شير و تمام فرآورده هاي لبني مانند كره، سر شير، خامه و پنير يكي از راه هاي رايج در انتقال اين سم خطرناك به بدن انسان است. از سوي ديگر در برخي موارد اين سم در چربي شير مادران نيز مشاهده شده و كودكاني از اين طريق در معرض خطر قرار گرفته اند.

ماهيان پرورشي آب شيرين نيز كه عموما داراي چربي زيادي هستند و بعضا فضاي پرورشي آنها آميخته با آبهاي سطحي آلوده است، حاوي مقادير قابل توجهي از اين تركيب سمي هستند.

از آنجا كه امروزه بيشترين درصد پروتئين سبد غذايي از فرآورده هاي طيور تشكيل مي شود و حجم مصرف اين فرآورده ها در اغلب جوامع بالا است، آلوده شدن طيور اعم از مرغ و تخم مرغ، به آلوده شدن تدريجي غذاي مصرفي مردم و در نهايت دريافت تدريجي مقادير بالايي از سم همراه مي شود و اين مسئله تهديدي بسيار جدي براي سلامت بشر است بنابراين در حال حاضر ارزيابي ميزان آلودگي مرغ به ويژه تخم مرغ به ديوكسين بايد در تمامي جوامع بشر بيش از ساير منابع غذايي مورد توجه قرار گيرد.

خطرات ديوكسين براي محيط زيست و موجودات زنده

مشاهده شده ديوكسين ها علاوه بر مسموميت كساني كه در معرض آن قرار گرفته اند پس از ورود به بدن و دسترسي به سلول ها به گيرنده هاي اچ پروتئين هاي سلولي چسبيده و از اين طريق به DNA متصل و سبب تغيير در ژنوم، اختلالات ژنتيكي، موتاسيون و ناهنجاري هاي جنيني مي شوند.

علاوه براين با ورود اين سم به سلول، پروتئين هاي اختصاصي و آنزيم هاي درون سلولي نيز تغيير مي كند وعملكرد طبيعي سلول ها و واكنش هاي درون سلولي مختل مي شوند.

 مسموميت مزمن، تاثير سوء بر تخمك گذاري و توليد مثل، اختلال باروري، اختلالات ژنتيكي، ناهنجاري هاي جنيني، كاهش و يا اختلال شديد رشد در اطفال، تخريب سيستم ايمني و دفاعي بدن و در نهايت انواع سرطان ها از اثرات سوء و قطعي حضور اين سم در محيط و زنجيره غذايي به ويژه غذاهايي است كه با چربي هاي حيواني همراه است.

چند توصيه براي كاهش خطرات آلاينده اين سم

با توجه به غير قابل اجتناب بودن استفاده از آفت كش ها در شرايط فعلي بايد در توليد محصولات كشاورزي از آفت كش هايي استفاده شود كه عمر كوتاهي در طبيعت دارند و پايدار نباشند.

همچنين استفاده از روش هاي بيولوژيك جهت دفع آفات نباتي توصيه مي شود و اين روش ها بايد جايگزين روش هاي شيميايي شوند.

علاوه براين بايد ساختار كوره هاي زباله سوز اعم از شهري، بيمارستاني، آزمايشگاهي به منظور جلوگيري از احتراق ناقص اصلاح و زمان و درجه حرارت مطلوب براي سوزاندن رعايت شود.

همچنين از صيد ماهيان در آبهاي آلوده پرهيز شود.از مصرف غذاهاي پر چرب به ويژه چربي هاي حيواني، گوشت هاي چرب، كره و غيره توليد شده در محيط هاي آلوده خودداري شود.

جايگزيني اقلام غذايي گياهي مانند حبوبات، ميوه و سبزيجات به جاي فرآورده هاي حيواني در اولويت قرار گيرد و از مصرف پوست مرغ و ماهي به هنگام طبخ خودداري شود.

آموزش هاي لازم در به كار گيري روش هاي صحيح استفاده از سموم دفع آفات، عدم سوزاندن زباله به صورت ناقص و آتش زدن اقلامي همچون چوب، برگ، كاغذ و مازاد كشاورزي در اولويت برنامه هاي زيست محيطي قرار گيرد.